Dostęp do informacji publicznej – co warto wiedzieć
W Polsce prawo dostępu do informacji publicznej po raz pierwszy zostało wprost wyrażone w Konstytucji z 1997 r. Umiejscowione zostało w rozdziale II zatytułowanym „Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela” w grupie wolności i praw politycznych. Charakter tych przepisów jest deklaratoryjny, a źródłem wolności i praw człowieka i obywatela jest przyrodzona i niezbywalna godność człowieka.
Co to jest informacja publiczna?
Za informację publiczną należy uznać każdą wiadomość wytworzoną przez szeroko rozumiane władze publiczne, a także inne podmioty sprawujące funkcje publiczne w zakresie wykonywania przez nie zadań publicznych i gospodarowania mieniem komunalnym lub mieniem Skarbu Państwa. Charakter informacji publicznej mają również informacje niewytworzone przez wskazane podmioty, lecz do nich się odnoszące.
To, że dana informacja została uznana za publiczną, nie oznacza automatycznie nieograniczonej do niej dostępności. Wynika to z faktu, że prawo do informacji (jawność życia publicznego) nie jest wartością najwyższą. Podlega ograniczeniom ze względu na inne wartości chronione prawem.
Kto udostępnia informację publiczną?
Nie od każdego można domagać się udostępnienia informacji publicznej. Po pierwsze, zobowiązane do tego są jedynie podmioty wskazane w art. 4 ust. 1, 2 Ustawy o dostępie do informacji publicznej. Po drugie, podmiot nie jest zobowiązany do udostępniania danej informacji publicznej, której nie posiada (art. 4 ust. 3 u.d.i.p.).
Art. 4 ust. 1 u.d.i.p. stanowi, że „obowiązane do udostępniania informacji publicznej są władze publiczne oraz inne podmioty wykonujące zadania publiczne”. Jak widać, jest to katalog otwarty. Obejmuje on ogromną liczbę instytucji i osób, których wymienienie jest niemożliwe. Jakie podmioty są więc zobowiązane do udostępnienia informacji publicznych? W art. 4 ust. 1 pojawiają się dwa pojęcia – „władze publiczne” i „organy władzy publicznej”. O ile władze publiczne zawsze będą pozostawały w obowiązku udostępniania informacji publicznych, o tyle organy władzy publicznej tylko wtedy, kiedy wykonują zadania publiczne. Do grupy organów władzy publicznej należy zaliczyć takie podmioty, jak: Prezydent RP, Prezes Rady Ministrów, wójt, sąd, prokurator. Na drugim miejscu znajdują się samorządy gospodarcze i zawodowe. Przykładami samorządów gospodarczych są: Polska Izba Ubezpieczeń, Związek Rzemiosła Polskiego. Samorządy zawodowe to m.in. Naczelna Izba Lekarska, izby adwokackie, Krajowa Izba Doradców Podatkowych, Naczelna Izba Pielęgniarek i Położnych oraz okręgowe izby pielęgniarek i położnych. Jeśli chodzi o „podmioty reprezentujące zgodnie z odrębnymi przepisami Skarb Państwa” (art. 4 ust. 1 pkt 3 u.d.i.p.), będzie to m.in. Minister Skarbu Państwa, starosta, Dyrektor Generalny Lasów Państwowych, kierownicy urzędów państwowych.
Z kolei przykładem „podmiotu reprezentującego państwową osobę prawną” jest dyrektor przedsiębiorstwa państwowego. Podmiot reprezentujący samorządową osobę prawną to prezes zarządu komunalnej spółki kapitałowej, na przykład Miejskiego Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej. Samorządową jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej jest m.in. szkoła podstawowa i samorządowy zakład budżetowy (art. 4 ust. 1 pkt 4). Za „podmiot reprezentujący inne osoby lub jednostki organizacyjne, które wykonują zadania publiczne” uznano m.in. Polski Związek Łowiecki. Za podmiot wykonujący zadania publiczne zostało uznane też przedsiębiorstwo telekomunikacyjne. Prywatyzacja zadań publicznych bowiem nie sprawia, że tracą one charakter publiczny, chyba że państwo lub samorząd terytorialny wyzbywa się odpowiedzialności za prawidłowe wykonanie tych zadań. W przypadku zaś telekomunikacji państwo nadal pełni zasadniczą rolę.
Kto ma dostęp do informacji publicznej?
Dostęp do informacji publicznej ma każdy – również cudzoziemcy i bezpaństwowcy. Nie ma przy tym znaczenia, czy dana osoba mieszka w Polsce. Kwestią sporną jest, czy osoby niepełnoletnie również mogą występować z wnioskiem o udostępnienie informacji. Zdaniem części autorów, Ustawa o dostępie do informacji publicznej przyznaje to prawo dosłownie każdemu, bez względu na wiek czy zdolność do czynności prawnych.
Art. 2 ust. 2 u.d.i.p. mówi, że „od osoby wykonującej prawo do informacji publicznej nie wolno żądać wykazania interesu prawnego lub faktycznego”. Oznacza to, że takiej osoby nie można pytać o to, w jakim celu potrzebna jest jej taka informacja.
Ograniczenia w dostępie do informacji publicznej
Bardzo ważnym przepisem ograniczającym prawo dostępu do informacji publicznej jest art. 5 Ustawy o dostępie do informacji publicznej. Stanowi on, że prawo do informacji publicznej podlega ograniczeniu:
- w zakresie i na zasadach określonych w przepisach o ochronie informacji niejawnych,
- w zakresie i na zasadach określonych w przepisach o ochronie innych tajemnic ustawowo chronionych,
- ze względu na prywatność osoby fizycznej,
- ze względu na tajemnicę przedsiębiorcy.
Zasada jawności zostaje zatem wyłączona ze względu na ochronę interesów państwa i zapobieganie szkodom mogącym wyniknąć z ujawnienia informacji niejawnych. Rodzaje i zasady ochrony informacji niejawnych i innych tajemnic prawnie chronionych określone zostały w kilkudziesięciu ustawach.
Dla przykładu można przytoczyć kilka tajemnic zawodowych. Zalicza się do nich tajemnicę adwokacką, lekarską czy skarbową. Druga grupa obejmuje tajemnice prawnie chronione nie będące wprost tajemnicami zawodowymi. Taką tajemnicą jest na przykład tajemnica przedsiębiorstwa (formułuje je ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Zgodnie z art. 11 ust. 4 tajemnica przedsiębiorstwa to „nieujawnione do wiadomości publicznej informacje techniczne, technologiczne, organizacyjne przedsiębiorstwa lub inne informacje posiadające wartość gospodarczą, co do których przedsiębiorca podjął niezbędne działania w celu zachowania ich poufności.”) czy tajemnica statystyczna. Wśród tych tajemnic można przytoczyć również tajemnicę prywatyzacji.